Το Πωγώνι

Του Χριστόφορου Μηλιώνη

Λένε πώς όλα τα χέλια του κόσμου ξεκινούν από λίμνες και ποταμούς, διασχίζουν ωκεανούς διαβαίνουν στεριές και επιστρέφουν στη θάλασσα των Σαργασσών για να γεννήσουν και να πεθάνουν. Ή καινούρια γεννά θα κάνει αντίστροφα το δρόμο τής προηγούμενης υπακούοντας σ’ ένα ανεξήγητο αταβιστικό νόμο...

Έναν τέτοιο νόμο ακολουθούν κι’ οι Πωγωνήσιοι (κοινόν άλλωστε στους πιο πολλούς Ηπειρώτες) χρόνια και χρόνια τώρα πού άλλοτε έσερνε το ρεύμα για την Πόλη και τη Βλαχιά. και τώρα προς τα μεγάλα αστικά κέντρα τής Ελλάδος κι έξω απ’ αυτήν Αυστραλία Αμερική...

Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο να μιλώ για το Πωγώνι μακρυά απ’ αυτό...

Το Πωγώνι είναι πάντα και μονάχα ανάμνηση και νοσταλγία. Τα παιδικά μας χρόνια χαμένα μέσ’ τούς μεγάλους ίσκιους των βουνών με τα σκληρά ονόματα, ανάμεσα Μουργκάνα, Νεμέρτσικα, Κασιδιάρη κι Άκροκεραύνεια. Βουνά, πού οι άνθρωποι μια και δεν είναι αναγκασμένοι να φιλιωθούν μαζί τους, τα παρακάμπτουν και προτιμούν τις μικρές κοιλάδες καί τις υπώρειες. "Όταν ιδίως γέρνει να βασιλέψει ο ήλιος μακρυά προς το Αργυρόκαστρο, πίσω από τ’ Ακροκεραύνεια, απλώνουν οι ίσκιοι των βουνών και κάθονται πλάκωμα πάνω στο στήθος. Κι αντίκρυ, στον κάμπο τής Δερόπολης τά νερά του Δρίνου στέλνουν ανταύγειες από τό ηλιοβασίλεμα -πρώτο ερέθισμα στην παιδική φαντασία πού τ’ απλώνει τα κάνει θάλασσα κι απάνω ρίχνει τα καράβια τής φυγής...

Το κλαρίνο και το τραγούδι-Παρατηρήσεις στη χορευτική μουσική στο Πωγώνι

Βήσσανη 15-8-2002: Ο χορός στον πλάτανο μετά την Λειτουργία-Ο Πάντο Αρμπυρος στην κορφή

Γράφει η Ευαγγελία Αντζακα Βέη

Ο Πάντο Άρμπυρος από τη Βήσσανη, ο επιλεγόμενος Τσέπης, που μας άφησε χρόνους πέρσι, χόρευε τη Βασιλαρχόντισσα. Την ήθελε όμως με το κλαρίνο σκέτο. Τελευταία φορά τον είδα να χορεύει το καλοκαίρι του 2002 στο πανηγύρι στο Κεράσοβο, που τώρα γίνεται την Κυριακή μετά τον Δεκαπενταύγουστο με πλούσιο τραπέζι από τον Σύλλογο των Κερασοβιτών και μαζεύει επισκέπτες από όλα τα χωριά του Πωγωνίου, που εκείνες τις μέρες είναι γεμάτα κόσμο.

Εκείνη τη χρονιά στο Κεράσοβο έτυχε να είναι από τη Βήσσανη μόνο ο Πάντο Άρμπυρος, που είχε έρθει με ταξί, όπως το συνήθιζε, και η δίκιά μας παρέα, με άντρες ή αχόρευτους ή ξένους. Έτσι, ο μπαμπα-Πάντος παρακάλεσε μια παρέα από το Κρυονέρι να τον πάρουν μαζί τους στο χορό, πράγμα που εκείνοι ευχαρίστως δέχτηκαν. Όταν ήρθε λοιπόν η σειρά τους, τον έβαλαν να χορέψει πρώτος στην κορυφή, και εκείνος παράγγειλε στα όργανα τη Βασιλαρχόντισσα, διευκρινίζοντας στο κλαρίνο ότι δεν ήθελε τραγούδι. Αμέσως άρχισε το κλαρίνο να χτυπάει τη Βασιλαρχόνησσα, χωρίς όμως να εξηγήσει στον τραγουδιστή το περιεχόμενο της παραγγελίας. Και όταν ο τραγουδιστής, μετά την εισαγωγή, άρχισε να τραγουδάει τα λόγια, ο μπαμπα-Πάντος σταμάτησε το χορό και γύρισε να τον μαλώσει: «Πάψε, πάψε εσύ!». Ο τραγουδιστής σάστισε και πάσχιζε να καταλάβει, δεν σταμάτησε όμως το τραγούδι, για να μην κόψει τη στροφή στη μέση, μέχρι που το κλαρίνο έσκυψε και του ’πε στ’ αφτί. Τότε ο τραγουδιστής σταμάτησε το τραγούδι και κάθισε κάτω, και ο μπαμπα- Πάντος συνέχισε το χορό του όπως τον ήθελε.''

1979-2009: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΠΟΤΑΜΟΥ ΓΟΡΜΟΥ ΠΩΓΩΝΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ (ΠΡΑΚΤΙΚΑ)

ΗΛΙΑΣ ΑΝΔΡΕΟΥ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΛΕΙΤΣΑΣ

To Πωγώνι [1] χωροθετείται στο βορειοδυτικό τμήμα της περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων. Ορίζεται από τον ποταμό Αώο και την περιοχή της Κόνιτσας στα ανατολικά, τους ποταμούς Δρίνο και Γυφτοπόταμο στα δυτικά, τα όρη Μακρύκαμπος (1.673 μ.) και Δούσκο (2.198 μ.) στα βόρεια, το όρος Κασιδιάρης (1.329 μ.) και τις πηγές του ποταμού Καλαμά στα νότια. Ο σημαντικότερος οικιστικός πυρήνας κατά την αρχαιότητα εντοπίζεται στην περιοχή των πηγών και του άνω ρου του ποταμού  Γορμού, όπου σήμερα αναπτύσσονται τα χωριά Μερόπη, Παλαιόπυργος και Κάτω Μερόπη. Η συγκεκριμένη κοιλάδα περιορίζεται από το όρος Δούσκο ή Μερόπη (2.198 μ.) στα βορειοανατολικά, το όρος Μακρύκαμπος ή Μπόζοβο (1.673 μ.) στα βορειοδυτικά και το όρος Κουτσόκρανο (1.324 μ.) στα νότια-νοτιοδυτικά. Ανάμεσα στους παραπάνω ορεινούς όγκους και σε υψόμετρο 500-800 μ. περίπου δημιουργείται ημιορεινή κοιλάδα, η οποία γονιμοποιείται από τα νερά του ποταμού Γορμού. Γεωλογικά η περιοχή καλύπτεται από αδιαίρετο φλύσχη, που περιβάλλεται από δύο ζώνες ηωκαινικών ασβεστόλιθων με κατεύθυνση νοτιοανατολικά-βορειοδυτικά. Το φυσικό περιβάλλον και το μικροκλίμα εξασφαλίζουν ιδανικές συνθήκες άσκησης κτηνοτροφικών, γεωργικών, θηρευτικών και πιθανώς αλιευτικών δραστηριοτήτων, υλοτομίας στα δάση της περιοχής ενώ υπάρχουν και πλούσιες πηγές νερού, ευνοώντας διαχρονικά τη μόνιμη κατοίκηση της κοιλάδας. Μέσω των φυσικών περασμάτων καθίσταται σχετικά εύκολη η επικοινωνία της κοιλάδας του ποταμού Γορμού με τον κάμπο της Κόνιτσας ανατολικά, με τη λεκάνη Καλπακίου-Δολιανών νότια και με το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων νοτιοανατολικά, που αποτελούν σημαντικότατους διαχρονικά οικιστικούς πυρήνες, μέσω των οποίων διευκολύνεται η σύνδεση και με τις υπόλοιπες περιοχές της ενδοχώρας και των παραλίων της Ηπείρου, αλλά κυρίως με τη γειτονική Αλβανία.

Αρχαιολογική επιοκόπησις της περιοχής Πωγωνίου

 

Άποψη του ερευνημένου τμήματος οικισμού στην Αμπελιά Μερόπης.

Ώς πρός το αρχαίο όνομα της περιοχής Πωγωνίου επικρατούν διάφορες γνώμες. Κατά τον Ζ. Μολοσσό εκαλείτο Τριφυλλία όπου κατοικούσαν οι Τριφύλλιοι ή Τριποφυλίσιοι. Κατά τον Κορυτσας Εύλόγιον έλέγετο Τριφύλλια γιατί κατοικούσαν τρεις φυλές : οι Έπειρώται Μολοσσοί, οι Μακεδόνες Όρέσται, και οι Ίλλυριοί Άτιντανες, [1] «οι μέν πλησιάζοντες τοίς Μακεδόσι, οι δέ τω Ίονικώ κόλπω» (Στράβων Ζ. 8. 36). 

Καί κατά μιά περίοδο έλέγετο Όρεστιάς άπο τον Όρέστη που καταδιωκόμενος ώς γνωστόν γιά μητροκτονία έγκατεστάθη εδώ. Γι αυτό  έπεκράτησε στό Πωγώνι ο έλληνομακεδονικός πολιτισμός. [2] Κατά τον Λ. Βασιλειάδην εκαλείτο Μηλωτίς, άπο το ένδυμα πού έφερον οι κάτοικοι, ένα είδος μάλλινης κάπας γνωστής μέχρις καί του 18ου αιώνα ώς «μαλλιότας», το γνωστό ταλαγάνι πού σήμερα τείνει νά έκλείψη. Δηλαδή Μηλωτίς=ο τόπος πού φορούν τή μαλλιότα. ΙΙιθανώτερο όμως το Μηλωτίς νά προέρχεται, άπο τά έθνικά μολοσσικά ονόματα Μόλωτις—Μολώτας γιατί δύσκολο είναι νά φαντασθεί κανείς έστω καί γιά τή μακρυνή έκείνη εποχή οτι μόνον οί κάτοικοι τής περιοχής αυτής έφεραν μαλλιότα. Έάν όμως είναι άληθινό οτι έκαλείτο Μηλωτίς, τότε υπάρχουν λόγοι νά ύποθέσωμε οτι ή περιοχή άποτελούσε μέρος τής κυρίως Μολοσσίας ή Μολοττίας.

ΤΑ (ΕΙ)ΚΟΝΙΣΜΑΤΑ...

 Έξωκκλήσια καί εικονίσματα στις διάφορες ράχες και στά σταυροδρόμια θυμίζουν τή λατρεία τής θεάς τής φύσεως μέ τά ονόματα Κυβέλη, Ρέα, Δήμητρα πού γίνονταν σέ υπαίθρια ιερά, έξω καί κυρίως στις κορυφές τών βουνών καί μέσα σέ σπήλαια.

Τά «κονίσματα» ειδικώτερα, βρίσκωνται συνήθως στις διασταυρώσεις τών όδών καί στις εισόδους καί εξόδους του χωρίου, άποτελούν δέ μέ τή γύρω περιοχή τους τοπωνύμια. Αλλοτε όμως χτίζονταν καί σέ διάφορα επίκεντρα σημεία τής υπαίθρου καί μέσα στά χωριά σέ τόπο εκκλησίας τής, όποίας έστερούν- το. Κι αυτό γιατί, όλιγάριθμοι όπως ήταν οί συνοικισμοί καί μή συγκεκροτημένοι σέ κοινότητα, δέν είχαν τή δυνατότητα ν’ άποκτήσουν κανονική έκκλησία. Έτσι τά χωριά εκείνα πού δέν είχαν παπα, δάσκαλο ή εκκλησία, γιά νά συγκροτηθούν στή χριστιανική τους πίστι, άποκτούσαν μέ τόν άπλό αύτόν τρόπο τών εικονισμάτων ένα θρησκευτικό σύμβολο πού τά συγκρατούσε σ’ αυτή. Τό κόνισμα δηλ. είναι ό πρόγονος τής εκκλησίας. Οί κάτοικοι δέ τών εν λόγω συνοικισμών έκκλησιάζοντο τότε στο πλησιέστερο μοναστήρι καί ώρισμένες μέρες μόνον τό χρόνο.

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΗΡΩΟΥ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΒΗΣΣΑΝΗ 15 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1961

15 Αυγουστου 1961.Μετά απο συντονισμένες προσπάθειες της Αδελφότητος Βησσανιωτών γίνονται τα αποκαλυπτήρια του ηρώου των πεσόντων υπερ Πατρίδος, στην κεντρική πλατεία της Βήσσανης. Το βίντεο που ακολουθεί, μοναδικό τεκμήριο της πραγματικά εντυπωσιακής εκδήλωσης της ημέρας εκείνης, προέκυψε απο δύο ολιγόλεπτα κινηματογραφικά αποσπάσματα που περιέχονται στα "ΕΠΙΚΑΙΡΑ" και που τα ανακάλυψα στο ΕΘΝΙΚΟ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ.[Μονταζ και ψηφιακή επεξεργασια Χ.Κ.]

Η ΠΑΝΗΓΥΡΙΣ ΒΗΣΣΑΝΗΣ 15-16 Αυγούστου 1930

15Αυγουστος στη Βήσσανη (δεκαετια του 50)

ΒΗΣΣΑΝΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1930:

Εφέτος μετ εξαιρετικής μεγαλοπρεπείας και όλως ασυνήθους κοσμοσυρροής εωρτάσθη το διήμερον πανηγύρι τής Παναγιάς.

Από της προηγουμένης ημέρας ήρχισαν να συρρέωσι εκ των περιχώρων πλείστοι πανηγυρισταί, αλλά η συρροή του κόσμου υπήρξε μεγάλη  κατά την επομένην ήμέραν τήν ήμέραν τής πανηγύρεως. Απο  πολύ πρωί μια εξαιρετική κίνησις εις τας τάξεις των επισκεπτών. Εφέτος μάλιστα, που το χωριό  μας απέκτησε και  την συγκοινωνίαν του η κοσμοσυρροή υπήρξε ανωτέρα των προηγουμένων ετών—από πολύ πρωΐ βλέπεις νά έρχανται τα αυτοκίνητα μέ τούς υψηλούς μας ξένους ή κεντρική πλατεία  της Βησσάνης κατά  τάς δύο αυτάς ιστορικάς ήμέρας του γλεντιού μετεβλήθη εις  πλατείαν Ομονοίας είναι η ώρα 8 και όλος ο κόσμος  μεταβαίνει να έκκλησιασθή εις την κεντρικήν εκκλησίαν «Αγιος Νικόλαος».

Η ιερά ακολουθία διεξάγεται μετα πλείστης επιβλητικότητος υπό του αρχιμανδρίτου Νικοδήμου και υπό καλλιφώνων ψαλτών κ κ. Χριστοφόρου Στούπη και Στεφάνου Γούναρη. Μετά τήν θείαν λειτουργίαν κατα το επικρατούν έθιμον όλοι οι  νέοι μέ τους φιλοξενουμένους μας, παρέες παρέες μετά τών μουσικών οργάνων. Επακολουθούν επισκέψεις εις τους εορτάζοντες Παναγιώτηδες. Επισκεπτόμεθα τον αγαπητόν Παναγιώτην Τζιατζιάνην, Παναγιώτην Ιλλαρίδην και τον αφιχθέντα χάριν τής Πανηγύρεως  Κώοτα Μέντζον καί πλείστους άλλους μέχρι της 1 μ,μ. οπότε  απεσύρθημεν πάντες νά γευματίσωμεν μετα των ξένων πανηγυριστών.

Τα Φραστανά και η Βήσσανη: Πολύπλευροι και μακροχρόνιοι δεσμοί...

Γ.Τριαντάφυλλος-Δ. Τζόβας-Σ. Ζωΐδης-Α. Καρανίκας

Οι δεσμοί της Κάτω Μερόπης (Φραστανά) με τη Βήσσανη έχουν βαθιές ρίζες. Στα βυζαντινά χρόνια η συνοριακή γραμμή εκτεινόταν πέρα από το Γορμό στις πεδινές εκτάσεις που ανήκαν στην Κάτω Μερόπη, όταν το χωριό βρισκόταν κοντά στην παραποτάμια ζώνη. Αυτό συνέβαινε, γιατί τότε ο πρωταρχικές οικισμός της Βήσσανης βρισκόταν γύρω από τη βυζαντινή μονή της και ήταν μικρός. Αργότερα στην περίοδο της τουρκοκρατίας και ύστερα από ειρηνικές διαβουλεύσεις και αγοραπωλησίες αγροτικών τεμαχίων τελικό συνοριακή γραμμή οριστική έγινε ο ρους του Γορμού. Ήδη τα Φραστανά βρίσκονταν ψηλότερα, στη σημερινή θέση.

Στη δικαστική διένεξη της Βήσσανης με το Δελβινάκι για τα σύνορα στις Λακκιές οι Φραστανίτες τάχθηκαν με τη Βήσσανη. Δυο φορές, το 1845 και το 1870, πήγαν μάρτυρες υπεράσπισης. Στην επίσημη απόφαση του 1870, με την οποία δικαιώθηκε η Βήσσανη, αναφέρονται τέσσερις Φραστανίτες μάρτυρες: ο Χρήστος Καλλιαρέκος, τέως μέλος του συμβουλίου υποδιοίκησης Πωγωνίου, ο Β. Αναγνώστου, ο Γ. Βλάχος και ο Ιωάννης Μίχος. Με την ίδια απόφαση επιβεβαιώθηκε ότι το σύνορο Βήσσανης - Φραστανών είναι ο λάκκος Λαμπάνιτσα (δηλ. ο Γορμός).