Οι Φιλικοί του Πωγωνίου, τα Φραστανά ο Κακόλακκος η Βήσσανη και ο Μάρκος Μπότσαρης

Σπίτι των Μποτσαραίων στο Παλαιοχώρι Λάκας Σουλίου

Του Παναγιώτη Δ. Ράπτη

Στη δεκαετία 1810 - 1820 ο Αλή Πασάς έφτασε στο αποκορύφωμα της ακμής του. Είχε συγκεντρώσει τεράστιο πλούτο που έφτανε σε χρυσό και σε χρήμα το μισό εκατομμύριο χρυσές οθωμανικές λίρες. Δημιούργησε ισχυρό στρατιωτικό και πολιτικό μηχανισμό. Επεδίωκε την απόσχιση από το σουλτανικό κράτος και την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνοαλβανικού κράτους.

Τα χρόνια αυτά η Φιλική Εταιρεία άπλωνε το δίκτυό της στην επικράτεια του Αλή και στο άμεσο περιβάλλον του. Από τα Γιάννινα κατευθύνονταν και οι μυστικές οργανώσεις των Φιλικών στο χώρο του Πωγωνίου. Στόχος της Φιλικής ήταν αξιοποιώντας τις αποσχιστικές επιδιώξεις του Αλή, να τον παροτρύνει να συγκρουστεί με το σουλτάνο, ανοίγοντας ένα δεύτερο μέτωπο ενάντιά του στις παραμονές της ελληνικής επανάστασης. Για το σκοπό αυτό δραστηριοποιούνταν και οι Φιλικοί που εργάζονταν στις στρατιωτικές και πολιτικές υπηρεσίες του Αλή Πασά. Είναι χαρακτηριστική η σύσκεψη που έγινε με τον Αλή στα Γιάννινα το Μάη του 1820.

Σχετικά μ’ αυτή ο ιστορικός συγγραφέας Τάσος Βουρνάς γράφει: «Ο Αλής δεν έπεσε στην παγίδα (σ.σ. των Αγγλων). Κι αποφάσισε να στηριχτεί πλέον στους Έλληνες και Αλβανούς φίλους του καπεταναίους. Το Μάη του 1820 τους κάλεσε στα Γιάννινα σε κοινή σύσκεψη. Έλαβαν μέρος ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Καρατάσος, ο Ν. Στουρνάρας, ο Αντρέας Ίσκος, ο Ζώγας, οι Βλαχαβαίοι, ο Βαρνακιώτης, ο Λογοθέτης, ο Τσολάκογλου, ο Αλέξης Νούτσος, οι γραμματικοί του Μάνθος Οικονόμου, Σπύρος Κολοβός και άλλοι. Πολλά ειπώθηκαν σε εκείνο το πολεμικό συμβούλιο. Ανάμεσα στ’ άλλα ο Ανδρούτσος και ο Αλέξης Νούτσος του πρότειναν να βαφτιστεί χριστιανός, ώστε να έχει περισσότερο κύρος στους υπηκόους του. Βασικά στη σύσκεψη εκείνη αποφασίστηκε να εξοπλιστούν όλοι οι Χριστιανοί που μπορούσαν να σηκώσουν ντουφέκι και να τον βοηθήσουν με όλες τις δυνάμεις τους στο σκληρό αγώνα κατά της Πύλης...» («Αλή Πασάς Τεπενλελής» σελ. 111). 

Εδώ ο Βουρνάς αναφέρει και το γραμματικό Μάνθο Οικονόμου. Στη σελίδα 102 του βιβλίου του αποκαλεί τον Μάνθο Οικονόμου περίφημο. Πρόκειται άραγε για το Φραστανίτη Μάνθο Γραμματικό, τον αδελφό του Γιαννάκη Γραμματικού;

Πάντως φαίνεται στις δραστηριότητες των Φιλικών έπαιρνε μέρος και ο Γιαννάκης που συνδεόταν με αδελφική φιλία με το Μάρκο Μπότσαρη στα χρόνια τη παραμονής του στον Κακόλακκο (1815-1820). Σχετικά ο Σπ. Στούπης γράφει: 

«Εξάλλου, φαίνεται πως παράλληλα προς τους Βησσανιώτες, μεμυημένοι στις κινήσεις των Φιλικών ήταν και ορισμένοι Φραστανίτες των οποίων το χωριό βρίσκεται κοντά στον Κακόλακκο, όπου έμενε ο Μάρκος Μπότσαρης και ιδίως οι αδελφοί Μάνθος και Γιάννης Τσοροφίγκα ή Μάνθου με το παρεπώνυμο Γραμματικός, επειδή ήταν στην υπηρεσία του Αλή γραμματικοί... Ο Μάνθος όμως απεβίωσε σε ηλικία 65 χρόνων πολύ προ της πτώσεως του Αλή, σύμφωνα με τις πληροφορίες της δισέγγονής του Σταυρούλας Αριστ. Πορφύρη, ετάφη δε κοντά στο σαράι του Αλή.

Ο Γιάννης ή Γιαννάκης, εξυπνότατος όπως λέγεται, προφανώς ήταν ο σύνδεσμος μεταξύ των Φιλικών της Αληπασάδικης αυλής και εκείνων της περιοχής Πωγωνίου. Γιατί στο σπίτι του τελευταίου αυτού στα Φραστανά (ν. Κάτω Μερόπη) ανεύρε ο Βησσανιώτης Θεφ. Μέντζος διάφορα έγγραφα του Μάρκου Μπότσαρη, που είχαν σχέση με τη Φιλική Εταιρεία και την επανάσταση.

Το ότι ο εθνικός μας ήρωας είχε στενές σχέσεις με το Γιάννη Γραμματικό, που κατά μία εκδοχή υπήρξε δάσκαλος, εμψυχωτής και μυητής του Μάρκου στη Φιλική Εταιρεία, προκύπτει και από το εξής αυτόγραφο σημείωμα που εσώζετο στη Βησσανιώτικη Βιβλιοθήκη σ' ένα βιβλίο κατά πιστή αντιγραφή».

Επειδή υπάρχουν ορισμένες αποκλίσεις στο κείμενο, που παραθέτει ο Σπ. Στούπης, σε σύγκριση με τη φωτοτυπία του αυτόγραφου που διαθέτουμε δημοσιεύουμε το αυθεντικό αυτόγραφο σε φωτοτυπία, παρμένη από το χειρόγραφο 2 της βιβλιοθήκης της Βήσσανης:

«Εν φ. 2446 σημειούται το εξής αυτόγραφον σημείωμα του Μάρκου Μπότσαρη, ένθα και ιδιοχείρως υπογραφή αυτού: «Ετούτω το άγιων βιβλείων ονομάζετε νομοκάνονας και ίταντου Κιρ Γιαννάκι Γραμματεικού από Φραστανά και τον επερίλαβα εγό ο Μάρκω Μπότζαρις από τον άνοθεν κιρ Γιανάκι Γραματικώ εις τους 1816: Σεπτεμβρίου: 28: 1817 Ειουλίου 4 το έγραψα

Κακώλακος ΜΑΡΚΩ ΜΠΟΤΖΑΡΙΣ ΓΡΑΦΩ»

Σε συνέχεια ο Σπ. Στούπης γράφει:

"Ένας άλλος Φραστανίτης ονόματι Χρ. Καλλιαρέκος, έπαρχος Πωγωνίου που τότε είχε έδρα τον Κακόλακκο, με σκιώδη όμως δικαιώματα, καίτοι ισχύων στους Τούρκους, εταλαιπωρήθη ως ύποπτος, σχετικώς με την επανάσταση.

Από τη συγκυρία όλων των ανωτέρω εν συνδυασμώ προς άλλα σχετικά στοιχεία και παραδόσεις, προκύπτει το αναμφισβήτητο συμπέρασμα, ότι η Βήσσανη και γενικώτερα το Πωγώνι είχαν μεταβληθεί τότε σε προχωρημένη σκοπιά των Φιλικών που εκινούντο στην αυλή του Αλή Πασά." («Η Βήσσανη» σελ. 178-179).

Έτσι, στο τρίγωνο Φραστανά - Κακόλακκος - Βήσσανη, που είχε διασυνδέσεις και με άλλα χωριά του Πωγωνίου, λειτουργούσε μυστική οργάνωση των Φιλικών, καθοδηγούμενη από την οργάνωση των Ιωαννίνων που ήταν ακμαία, αφού δύο από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας ήταν Ηπειρώτες, ο Γιαννιώτης Αθαν. Τσακάλωφ και ο Αρτινός Νικ. Σκουφάς.

Απ’ αφορμή την αδελφική φιλία και συνεργασία του Μάρκου Μπότσαρη με το Γιαννάκη Γραμματικό και το Βησσανιώτη Τάσιο Τόλη, παραθέτουμε μερικά στοιχεία για τον εθνικό μας ήρωα.

Ο Μάρκος Μπότσαρης γεννήθηκε το 1790 στο Σούλι. Από το 1814 -1820 παρέμεινε στον Κακόλακκο, πρωτεύουσα του Πωγωνίου από το 1453 ως το 1847. Εδώ ο πρωτομάχος της ελευθερίας ήταν ουσιαστικά πολιτικός επιτηρούμενος του Αλή Πασά, ενώ τυπικά υποδιοικητής (μουτεσελίμης) του τμήματος. Στον Κακόλακκο γεννήθηκαν τα τρία παιδιά του, οι κόρες του Κατερίνα και μία ακόμη καθώς και ο γιος του Δημήτρης. Το 1820 έφυγε στο Σούλι, σαν γενικός φύλαρχος των Σουλιωτών πολέμησε ενάντια στα σουλτανικά στρατεύματα. Με την κήρυξη της επανάστασης διακρίθηκε στους εθνικούς αγώνες στα 1821 -1823. Στο Μεσολόγγι διετέλεσε αρχιστράτηγος. Στις 9 Αυγούστου του 1823 έπεσε ηρωικά μαχόμενος κοντά στο Καρπενήσι ο Αετός του Σουλίου σε ηλικία 33 ετών.

Στον Κακόλακκο είναι στημένο καλλιμάρμαρο ενεπίγραφο μνημείο, πάνω στο οποίο με χαραγμένα κεφαλαία αναγράφονται: ΣΟΥΛΙ -ΚΑΚΟΛΑΚΚΟΣ

«Εδώ πρωτεύουσαν Πωγωνίου μέχρι 1847 - πύργος Κουρτ Πασά -έδαρσεν ως διοικητής (1815-1820) ο Αετός του Σουλίου Μάρκος Μπό-τσαρης (1790/ 9-8-1823). Απ’ εδώ εξεκίνησεν δΓ Ιωάννινα, Σούλι και τον ιερόν αγώνα του 1821. ΕδώοΝότης Μπότσαρης (1756/21-10-1841) με Σουλιωτοκακολακκίτας κατήγαγε νίκην».

Το ξυλόγλυπτον τέμπλον του ιερού ναού Αγ. Δημητρίου έκτοτε είναι αφιέρωμα των Μποτσαραίων.

«Επί τη 150ετηρίδι της ηρωικής θυσίας του Μάρκου Μπότσαρη η κοι-νότης Κακολάκκου και ο στρατηγός Δημητρ. Τ. Νότης Μπότσαρης έστησαν τόδε κατ’ Αύγυστον 1973»

Στον Κακόλακκο χορεύεται και το τραγούδι «ΜΑΡΚΟΜΠΟΤΣΑΡΗΣ» σε συρτό χορό στα τρία «Σαράντα κλέφτες ήμασταν Μάρκο μωρέ Μπότσρη, σαράντα δύο νομάτοι, Μάρκο Μπότσαρη Σουλιώτη. Όλ’ έναν όρκο κάμαμε, Μάρκο μωρέ Μπότσαρη, στο Αγιο το Βαγγέλιο, Μάρκο Μπότσαρη Σουλιώτη». Και ακολουθεί η συνέχεια.

Το γενικό συμπέρασμα, που προκύπτει απ’ όλα τα παραπάνω, είναι ότι ο Φραστανίτης Γιαννάκης Γραμματικός έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εθνική δράση των Φιλικών στο Πωγώνι και πιθανό και ο αδελφός του Μάνθος. Αυτό αποτέλεσε το προμήνυμα για τις μετέπειτα δραστηριότητες των Φραστανιωτών το 1854. 

Ο Γιαννάκης Γραμματικός

Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα στη Φραστανίτικη οικογένεια Τσοροφίγκα γεννήθηκαν δυο αγόρια, ο Μάνθος περί το 1755 και ο Γιάννης αργότερα περί το 1775. Στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα διακρίνεται ιδιαίτερα ο Γιάννης για τα πνευματικά του ενδιαφέροντα που γι΄ αυτό έγινε γνωστός με το παρεπώνυμο Γραμματικός. Ίσως στα τέλη του αιώνα να σπούδασε σε σχολή των Ιωαννίνων που διακρίνονταν για τα σχολεία τους. Στα 1810 - 1820 εργαζόταν στο διοικητικό μηχανισμό του Αλή Πασά. Το Νοέμβρη του 1820 έφυγε πιθανό μαζί με το φίλο του Βουρμπανττη Κώστα Γραμματικό από τα πολιορκούμενα Γιάννινα από το σουλτανικό στρατό και ίσως προσχώρησε σ' αυτό. Όπως φαίνεται από τα γραφόμενα του Κώστα Γραμματικού στο «Χαλασμό» του ο Γιαννάκης συνεργαζόταν και μετέπειτα με τον Κώστα. Μετά το φόνο του Κώστα Γραμματικού ο Γιαννάκης συνεργαζόταν με το γιο του Νικόλα Γραμματικό. Τον Ιούλιο του 1834 ο Γιαννάκης ζούσε στα Φραστανά, όταν ο λήσταρχος Τάσιος Φετάνης πάτησε το σπίτι του, σκοπεύοντας να τον συλλάβει και να τον βασανίσει. Όμως απέφυγε τη σύλληψή του.

Από σημειώσεις σε κάποιο εκκλησιαστικό νομοκάνονα προκύπτει ότι είχε δύο γιούς, το Μάνθο και το Χρήστο ή Χριστόδουλο. Από το Μάνθο είχε δυο εγγόνια, το Σπύρο Γραμματικό και το Δημήτρη. Από τον εγγονό του το Σπύρο είχε τρεις δισέγγονες, την Αθηνά σύζυγο Αριστείδη Κύρκου, την Ανδρονίκη σύζυγο Αντώνη Δ. Καλλιαρέκου και μία τρίτη, σύζυγο του Βησσανιώτη Νικ. Χαρίση. Αυτή ήταν μάμη από μητέρα του γνωστού καρδιολόγου καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών Δ. Βορίδη. Μετά το 1834 ως το 1849 λείπουν στοιχεία. Όπως φαίνεται από σημείωση στο νομοκάνονα, το 1849 ο Γιαννάκης ακόμα ζούσε στα Φραστανά, γιατί τότε πήγαν στο χωριό ο γιος του Βουρμπιανίτη Κώστα Γραμματικού Νικόλας και ο εγγονός Γιώργης φιλοξενούμενοι του. Πιθανό στα χρόνια 1821-1831 ο Γιαννάκης ήταν δάσκαλος του χωριού.

Όπως προκύπτει από δημοσίευμα του Ευαγ. I. Σαβράμη με τίτλο «Χειρόγραφα της βιβλιοθήκης Βησσάνης - Πωγωνίου» στο περιοδικό «Επετηρίες Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών» (έτος ΙΔ’, 1935 σελ. 295 - 305) στη βιβλιοθήκη φυλάσσονταν χειρόγραφα δύο συγγραμμάτων με σημειώσεις ότι ανήκαν στο Γιαννάκη Γραμματικό. Το ένα βιβλίο είχε τίτλο: «Νόμιμο» (νομοκάνονας) και αποτελούσε συλλογή από συνοδικούς κανόνες, έργα του Μ. Βασιλείου κ.α. Ήταν ένα εγχειρίδιο κανονικού (εκκλησιαστικού) δικαίου. Στο χειρόγραφο 2 υπάρχουν σημειώσεις παρμένες από το νομοκάνονα με χρονολογίες 1816, 1817, 1828, 1829-1830, 1831 και 1849. Στα πρόσωπα, που βεβαιώνουν ότι ο νομοκάνονας είναι του Γιαννάκη Γραμματικού, συγκαταλέγονται: οι γιοι του Χρήστος και Μάνθος, κάποιος δάσκαλος Οικονόμου, ο Φραστανίτης και ανιψιός του δάσκαλος Πόντος του Μητροστόλη και ο Μάρκος Μπότσαρης με αυτόγραφο.

Στο χειρόγραφο 5 γίνεται λόγος για ένα σπουδαιότατο βυζαντινό νομικό σύγγραμμα με τίτλο «Πρόχειρο νόμων ή Εξάβιβλος του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου». Στο πρώτο φύλλο του σημειώνεται ότι «αυτός ο νόμος είναι του Γιαννάκη Γραμματικού από Φραστανά...»

Από τις σημειώσεις προκύπτουν ορισμένες επισημάνσεις:

[1]

►Πρώτο: Ο Γιαννάκης Γραμματικός είχε δύο σπουδαία νομικά συγγράμματα. Η Εξάβιβλος του Κ. Αρμενόπουλου αποτελεί σπουδαιότατο βυζαντινό επιστημονικό σύγγραμμα. Για τη σημασία του έργου δίνουμε ορισμένα στοιχεία από τον τόμο, που εκδόθηκε από το πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1952 και είναι αφιερωμένος στα 600 χρόνια της Εξαβίβλου. Ο Κ. Αρμενόπουλος γεννήθηκε από επιφανείς γονείς το 1320 στην Κωνσταντινούπολη. Το 1360 διορίστηκε νομοφύλακας και κριτής Θεσσαλονίκης. Πέθανε το 1383. Ήταν νομικός, αλλά ανέπτυξε και κοινωνική, πολιτική και επιστημονική δράση. Η ύλη της Εξαβίβλου διαιρείται από το συγγραφέα σε έξι βιβλία. Στα πέντε πρώτα κατατάσσει την ύλη του ιδιωτικού δικαίου και στο έκτο περιλαμβάνει το ποινικό δίκαιο.

►Δεύτερο: Η χρησιμοποίηση τέτοιων συγγραμμάτων από το Γιαννάκη Γραμματικό δείχνει ότι ο ίδιος ήταν εγγράμματος, προικισμένος με μεγάλη εξυπνάδα και για τα Φραστανά της περιόδου εκείνης αποτελούσε ίσως μία πνευματική φυσιογνωμία.

►Τρίτο: Τα συγγράμματα αυτά τα κυκλοφορούσε σε δασκάλους, αναγνώστες κ.α.

►Τέταρτο: Ιδιαίτερη σημασία έχει το αυτόγραφο του Μάρκου Μπότσαρη, αφού μάλιστα, όταν κατά το 1820 ήταν γενικός φύλαρχος των Σουλιωτών χρησιμοποιούσε την Εξάβιβλο του Κ. Αρμενόπουλου για δικαστικές υποθέσεις. Φαίνεται την είχε αντιγράψει στα χρόνια της παραμονής του στον Κακόλακκο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ :

[1] Το βιβλίο μπορείτε να το βρείτε εδω:
https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/d/2/1/metadata-264-0000366.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1

Πηγές:
Το παραπάνω κείμενο το πήρα απο το βιβλίο : "Η ΚΑΤΩ ΜΕΡΟΠΗ" - (Βέρτζιανη ή Φραστανά) του Παναγιώτη Δ. Ράπτη (Θεσσαλονίκη 1998).
Η φωτογραφία στην αρχή του άρθρου είναι απο το περιοδικό "ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ" Τεύχος 293-Ιούλ. Αύγ. 2005
Η επιλογή φωτογραφιών δική μου.

Σχετικά μπορείτε να διαβάσετε και:

►Μάρκος Μπότσαρης ο αετός του Σουλίου-Η παραμονή του στο Πωγωνι (1813-1820)

►Tα χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης Βησσάνης Πωγωνίου...

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ Χ.Κ.