Δευτέρα 18 Φεβρουαρίου 2019

Το πανόραμα των σκιών του ρολογιού στα Γιάννενα


Χρονολόγηση ιστορικών φωτογραφιών από τα Ιωάννινα με την παρατήρηση σκιών και άλλων στοιχείων

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η φωτογραφία δεν είναι αυτό που ήταν εκατό χρόνια πριν. Ούτε καν σε εποχές πολύ πλησιέστερες, όπως για παράδειγμα πριν λίγα χρόνια, όταν έμπαινε ο αιώνας μας. Από τον προ-προηγούμενο αιώνα, τον 19ο, διαθέτουμε ένα περιορισμένο αριθμό φωτογραφικών τεκμηρίων, κυρίως πορτρέτα από σημαντικούς και εύπορους άνδρες (και λιγότερο γυναίκες) που επιδίωκαν την καλλιτεχνική αιωνιότητα, κάποια τοπία, κάποια σημαντικά γεγονότα, λίγες ομαδικές φωτογραφίσεις. Από κάθε δεκαετία μετά το 1900 έχουν φτάσει στις μέρες μας πολύ περισσότερες φωτογραφίες, ενώ την ίδια στιγμή πολλοί από τους φωτογράφους έπαψαν να θεωρούν τον εαυτό τους αποκλειστικά «ελεύθερο επαγγελματία κατά παραγγελία» και άρχισαν να βλέπουν και να δίνουν στο έργο τους καλλιτεχνική διάσταση.

Η φθηνή φωτογραφική μηχανή και η εμφάνιση του έγχρωμου εμφανιστηρίου -εκτυπωτή ήταν μια επανάσταση, που έβαλε μετά το 1970 τη φωτογραφία σε κάθε σπίτι. Ωστόσο, η δεύτερη -και πολύ μεγαλύτερη- επανάσταση ήταν η εμφάνιση της ψηφιακής φωτογραφικής μηχανής, είτε με τη συνηθισμένη της μορφή είτε στο πίσω μέρος ενός κινητού τηλεφώνου. Με τον τρόπο αυτό η φωτογραφία ανήκει στον καθένα αν και βέβαια, όχι απαραίτητα στην ιστορία, καθώς ο υπερπληθωρισμός των δισεκατομμυρίων (!) φωτογραφιών που τραβιούνται κάθε μέρα δε μεταφέρει ανάλογα χρήσιμο περιεχόμενο. Αν και εδώ υπάρχει αντίλογος- κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι θα είναι χρήσιμο στον ιστορικό του 2100.

Τι μας λένε λοιπόν οι παλιές φωτογραφίες, αυτές που έχουν συμπληρώσει πάνω από εκατό χρόνια ζωής; Πολλά, αυτό το ξέρουμε όλοι. Αυτό που δεν ξέραμε, προσωπικά δεν είχαμε διανοηθεί, ήταν ως πού έφθανε ο πλούτος των πληροφοριών που μεταφέρουν. Στο εντυπωσιακό, γοητευτικό άρθρο που ακολουθεί, ο Αλέξανδρος Μωυσής μας ξεναγεί σε έναν φανταστικό κόσμο, αυτόν την χρονολόγησης της φωτογραφίας. Και μας υπενθυμίζει, πόσο μακριά μπορεί να φτάσει κανείς, όταν προσεγγίζει με επιμέλεια, με κόπο και με επιμονή ένα θέμα.
ΞΕΡΑΤΕ πως οι σκιές σε μια φωτογραφία μας λένε πολλά για την ημερομηνία που αυτή τραβήχτηκε; Με την τεχνική αυτή χρονολογώ εδώ παλιές εικόνες του ρολογιού στην κεντρική πλατεία των Ιωαννίνων.

ΕΡΕΥΝΑ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΩΥΣΗΣ

Πορτόλα Βάλλεϋ, Καλιφόρνια

Στη διάρκεια της επεξεργασίας ιστορικών εικόνων για το βιβλίο «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή» (εκδόσεις Καπόν), ανέπτυξα διάφορες τεχνικές για να χρονολογήσω εικόνες από το 1898 μέχρι το 1930 από τα Γιάννενα και αλλού. Τις τεχνικές αυτές χρησιμοποιώ εδώ σε φωτογραφίες από το διαδίκτυο.

Για τη χρονολόγηση αυτή συνδύασα τρεις σειρές παρατηρήσεων:

Την παρατήρηση των σκιών που εμφανίζονται στην κάθε φωτογραφία.

Την εξέλιξη και μεταβολή κτιρίων στην πλατεία, όπως το ρολόι και το ξενοδοχείο Αβέρωφ.

Την αύξηση σε ύψος με τον χρόνο των γύρω δέντρων.

Η μελέτη των σκιών στηρίζεται σε μια απλή παρατήρηση: Αν γνωρίζουμε το μήκος της σκιάς σε σχέση με το ύψος του αντικειμένου που φωτίζεται (π.χ. τον λόγο του μήκους της σκιάς του ρολογιού στην πλατεία σε σχέση με το ύψος του) και την ακριβή κατεύθυνση της σκιάς στον ορίζοντα (π.χ. ακριβώς από τα νότια στα βόρια), τότε μπορούμε να προσδιορίσουμε τις δύο ημέρες του χρόνου και ώρες [1] στις οποίες συμπίπτει αυτό το γεγονός. Έτσι, για παράδειγμα, αν με ρωτήσετε «πότε η σκιά του ρολογιού στην πλατεία των Ιωαννίνων είναι ακριβώς κάθετη στην οδό Αβέρωφ και μόλις ακουμπάει το απέναντι πεζοδρόμιο;», θα σας απαντήσω πως το γεγονός αυτό συμβαίνει περίπου την 5η Μαρτίου και την 8η Οκτωβρίου, γύρω στις 9 το πρωί [2]. Από κει και πέρα, κοιτώντας μια φωτογραφία του ρολογιού με αυτή τη σκιά, άλλα στοιχεία, όπως οι ενδυμασίες των ανθρώπων ή τα φύλλα στα δέντρα, ίσως μας βοηθήσουν να ξεχωρίσουμε εικόνα του Μαρτίου από άλλη του Οκτωβρίου. Προσέχοντας δε τα κτίρια, τα οχήματα, ή και τα φυτά, ίσως μπορέσουμε να προσδιορίσουμε και το έτος [3].

Μέθοδοι

Κάποτε, αυτή η τεχνική ήταν προσιτή μόνο στους επαγγελματίες τοπογράφους. Τώρα μπορεί ο καθένας με μια απλή εφαρμογή στο τηλέφωνο ή τον υπολογιστή του να κάνει τους αντίστοιχους υπολογισμούς [4].

Ας δούμε λοιπόν τις μεθόδους αυτές σε εφαρμογή.


Η πρώτη φωτογραφία που θα εξετάσουμε (Εικ. 1) δείχνει το ρολόι της πόλης ολοκαίνουργιο. Πάρθηκε από τα βόρεια με τον φωτογράφο να κοιτάει προς τον νότο. Έχουμε επίσης την πολυτέλεια εδώ να διακρίνουμε την ακριβή ώρα (1:42, με βάση το οθωμανικό ωράριο, Αλατούρκα [5]). Πάντως το στοιχείο αυτό θα το χρησιμοποιήσουμε μόνο σαν δευτερεύον, αφού υπάρχει περίπτωση το ρολόι να μην έδειχνε τη σωστή ώρα τότε.

Μετρώντας τη σκιά των ανδρών στην πλατεία και το ύψος τους (και λαμβάνοντας υπόψη την ελαφρά κλίση του δρόμου), καταλήγουμε σε έναν λόγο της τάξης του 1.4 προς 1. Παρατηρούμε επίσης, από την κατεύθυνση που έχουν οι σκιές των ανδρών, αλλά και από αυτές στις μπρος κολώνες του ρολογιού, πως οι σκιές είναι σχεδόν παράλληλες με το μονώροφο κτίριο πίσω από το ρολόι. Το συμπέρασμα μας αυτό ενισχύει και ένα άλλο σπάνιο στοιχείο, ιδανικό γι' αυτή την ανάλυση: Οι σκιές που διακρίνουμε πάνω στον τοίχο του πίσω κτιρίου. Με βάση τις σκιές αυτές, μπορούμε να επαληθεύσουμε πως η κλίση του ήλιου τη στιγμή που τραβήχτηκε η φωτογραφία ήταν περίπου 34-35 μοίρες! Από τα στοιχεία αυτά καταλήγουμε σε δύο πιθανές ημερομηνίες: Γύρω στις 10:30 το πρωί της 27ης Μαρτίου, ή της 15ης Σεπτεμβρίου (με το σημερινό Γρηγοριανό ημερολόγιο)[6]!

 Παρατήρηση πρώτη: Η ώρα που δείχνει το ρολόι (1:42) είναι η οθωμανική, δηλαδή Αλατούρκα (βλ. τη Σημείωση 4 στο τέλος του άρθρου με επεξήγηση του ωραρίου Αλατούρκα). Αντιστοιχεί σε 13 ώρες και 42 λεπτά από τη δύση του ηλίου την προηγούμενη μέρα.

Παρατήρηση δεύτερη: Γνωρίζουμε από άλλες πηγές ότι η κατασκευή του ρολογιού έγινε μεταξύ του Απριλίου του 1900 και του Απριλίου της επόμενης χρονιάς (οι ημερομηνίες αναφέρονται σε οθωμανική επιγραφή πάνω στο ρολόι) [7]. Χτίστηκε με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 25 χρόνων από την ενθρόνιση του σουλτάνου Αμπτούλ Χαμίτ (η θητεία του άρχισε στις 31 Αυγούστου του 1876). Το οικόσημο και ο θυρεός του σουλτάνου αυτού εμφανίζονται μέχρι τις μέρες μας πάνω στο ρολόι [8]Με την ίδια ευκαιρία χτίστηκαν ρολόγια και σε άλλες οθωμανικές πόλεις, όπως η Σμύρνη.

Παρατήρηση τρίτη: Βλέπουμε νεοφυτευμένα μπροστά στο κτίριο που στέκεται πίσω από το ρολόι δύο δεντράκια. Τα ίδια υπερκαλύπτουν το ίδιο αυτό κτίριο σε φωτογραφία του Νισήμ Λεβή από το καλοκαίρι του 1909 (Εικ. 2) [9].


Από τα στοιχεία αυτά συμπεραίνω πως η φωτογραφία πρέπει να τραβήχτηκε αμέσως μετά την περάτωση της κατασκευής του πύργου, άρα το 1901. Τραβήχτηκε άραγε τον Μάρτιο, αμέσως μετά την περάτωση της κατασκευής του; Ή τον Σεπτέμβριο; Κρίνοντας από το παλτό που φοράει ένας από τους παρισταμένους, θεωρώ την ημερομηνία του Μαρτίου σαν πιο πιθανή.

Η επέτειος του 1909

Ας ρίξουμε τώρα μια ματιά σε μια άλλη φωτογραφία του ρολογιού, (εικ. 2) η οποία εμφανώς τραβήχτηκε μερικά χρόνια αργότερα. Λέω «εμφανώς» με βάση τα δέντρα που καλύπτουν την πρόσοψη του κτιρίου πίσω από το ρολόι, τα οποία μάλλον δεν είναι άλλα από τα νεοφυτευμένα δεντράκια της προηγούμενης φωτογραφίας. Έχουν περάσει λοιπόν αρκετά χρόνια ώστε τα δέντρα αυτά να εξελιχτούν. Το δε κτίριο πίσω από τα δέντρα δεν έχει αντικατασταθεί ακόμη, είναι πάντα μονώροφο.

Και πάλι οι σκιές μας βοηθούν να καθορίσουμε την ημερομηνία. Αυτή τη φορά ο λόγος του μήκους της σκιάς με το ύψος του αντικειμένου είναι πολύ μικρός, πράγμα που καθιστά τον καθορισμό της ακριβούς ημερομηνίας δύσκολο. Ωστόσο ξέρουμε ότι σκιές τόσο μικρές εμφανίζονται στην πλατεία μόνο σε μεσημεριανή ώρα μέρας, που δεν απέχει κατά πολύ από το θερινό ηλιοστάσιο, το οποίο τότε, με το Ιουλιανό ημερολόγιο, έπεφτε στις 4 Ιουλίου. Ξέρουμε επίσης ότι στις αρχές Ιουλίου του 1908 έγινε το κίνημα των Νεότουρκων και ότι τη διακήρυξη, από μέρους τους, του συντάγματος ακολούθησαν πανηγυρισμοί και εορταστικές εκδηλώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ίσως λοιπόν να βλέπουμε εδώ τους πανηγυρισμούς του 1908. Πιο πιθανό όμως είναι η εικόνα να προέρχεται από τις εορταστικές εκδηλώσεις για την πρώτη επέτειο του συντάγματος τον Ιούλιο του 1909. Ξέρουμε ότι, μετά την επανάσταση των Νεότουρκων, σκούρες ταμπέλες με την επιγραφή ΠΛΑΤΕΙΑ ΟΜΟΝΟΙΑΣ εμφανίστηκαν πάνω από μερικές από τις κολώνες του ρολογιού. Διακρίνεται, νομίζω, εδώ μια στη δεξιά κολώνα του ρολογιού. Θεωρώ μάλλον απίθανο να είχαν αναρτηθεί αυτές οι πινακίδες μόνο λίγες μέρες μετά το κίνημα του 1908. Ξέρουμε επίσης ότι όταν μπήκε ο Ελληνικός στρατός στα Γιάννενα τον Φεβρουάριο του 1913 (Εικ. 3), αντί για το μονώροφο κτίριο που βλέπουμε εδώ πίσω από το ρολόι, έστεκε τότε το διώροφο ξενοδοχείο «Αβέρωφ». Οπότε μπορούμε να αποκλείσουμε η φωτογραφία αυτή



να είναι του 1912 ή ακόμη και του 1911. Η ώρα που αναγράφεται στο ρολόι δε φαίνεται, αλλά την εποχή εκείνη του χρόνου, το δικό μας μεσημέρι αντιστοιχούσε στις 4 η ώρα Αλατούρκα [10].


Μια τραγική στιγμή

Γνώρισε όμως και τραγικές στιγμές το ρολόι. Στην Εικόνα 3 βλέπουμε τον απαγχονισμό από τις οθωμανικές αρχές ενός Γιαννιώτη ο οποίος συνεργάστηκε με τον Ελληνικό στρατό στη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης. Η πολιορκία κράτησε από τον Νοέμβριο του 1912 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1913. Οι σκιές στο οδόστρωμα δεν επαρκούν για τον προσδιορισμό της ημερομηνίας, όμως γνωρίζουμε ότι αθρόοι απαγχονισμοί έγιναν στις αρχές Φεβρουαρίου (Εικόνα 4). Μπορούμε να προσδιορίσουμε ότι η εικόνα τραβήχτηκε σε πρωινή ώρα και ότι το ρολόι μάλλον δε λειτουργούσε σωστά (η ώρα με την οποία αντιστοιχεί η κατεύθυνση των σκιών, γύρω στις 9:30 το πρωί, αντιστοιχούσε τότε περίπου στις 3 η ώρα Αλατούρκα, αλλά δε διακρίνεται δείκτης στο δεξιό ημισφαίριο του ρολογιού).


Ας περάσουμε τώρα σε μια σειρά από εικόνες από την είσοδο του ελληνικού στρατού στην πόλη στις 22 Φεβρουαρίου του 1913 (Εικόνες 5-6, 7, 8-9).


Εδώ (Εικ. 5,6) ξέρουμε την ακριβή ημερομηνία, οπότε το μόνο που απομένει είναι να επαληθεύσουμε, από τη γωνία των σκιών στην οδό Αβέρωφ, την ακριβή ώρα. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο διάδοχος Κωνσταντίνος ήταν προγραμματισμένο να ηγηθεί της παρέλασης με είσοδο του στην πόλη στις 12 το μεσημέρι εκείνης της μέρας. Βλέπουμε ότι οι σκιές των στρατιωτών εδώ δεν είναι πλήρως ευθυγραμμισμένες με την οδό Αβέρωφ, στην οποία παρελαύνουν, αλλά κατευθύνονται προς το αριστερό μέρος της πρόσοψης του ξενοδοχείου στο βάθος. Στον ευρωπαϊκό τύπο δημοσιεύτηκε μια φωτογραφία που τραβήχτηκε την ίδια περίπου στιγμή με την προηγούμενη Εικόνα 7.


Αντίστοιχα, στις δύο εικόνες από το ίδιο γεγονός, οι οποίες πάρθηκαν λίγες στιγμές νωρίτερα στο πλευρό του ξενοδοχείου (Εικ. 8,9), βλέπουμε ότι οι σκιές εκεί είναι σχεδόν ευθυγραμμισμένες με τον δρόμο, τη σημερινή οδό Μπιζανίου. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν μετά το μεσημέρι, και συγκεκριμένα γύρω στη 1 μ.μ. δική μας ώρα (ή αντίστοιχα 6:30 ώρα Αλατούρκα) [11]. Η ώρα στο ρολόι δεν φαίνεται καθαρά, αλλά θα μπορούσε να είναι 7:00 Αλατούρκα ή 12:35 ώρα Ελλάδας...


Θριαμβευτική είσοδος

Ο ίδιος ο διάδοχος Κωνσταντίνος μπήκε στην πόλη την Παρασκευή, 22 Φεβρουαρίου, ωστόσο τα πρώτα ελληνικά στρατεύματα, μοίρες ιππικού υπό τη διοίκηση του υποστράτηγου Αλέξανδρου Σούτσου, είχαν καταλάβει την πόλη την προηγούμενη μέρα, Πέμπτη 21 Φεβρουαρίου.
Γνώριζα ότι ο Γιαννιώτης Εβραίος γιατρός και ερασιτέχνης φωτογράφος (και πρόγονός μου) Νισήμ Δ. Λεβή είχε ανέβει στο ρολόι εκείνη τη μέρα, οι φωτογραφίες του δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή» (Εκδόσεις Καπόν).

Πρόσφατα όμως, και ενώ δούλευα σε αυτό το άρθρο, βρήκα μια ιδιαίτερα συγκινητική για μένα εικόνα από την ίδια μέρα, στην οποία ο γιατρός και φωτογράφος φαίνεται πάνω στο ρολόι (Εικόνα 10).


Σύμβολο της πόλης των Ιωαννίνων τότε και τώρα, το ρολόι πάντως παραλίγο να χαθεί. Ήδη, αμέσως μετά την απελευθέρωση, ορισμένοι Γιαννιώτες υποστήριξαν την αφαίρεσή του από την πλατεία, με το επιχείρημα ότι το κτίριο ήταν άκομψο και σύμβολο της οθωμανικής εποχής και κατοχής της πόλης. Επικράτησαν τότε αυτοί που υποστήριξαν τη διατήρησή του, αλλά το κτίριο χτύπησε κατά λάθος όχημα σε παρέλαση το 1918. Λόγω των ζημιών, το ρολόι αποσυναρμολογήθηκε και αποσύρθηκε από την πλατεία. Στις δύο επόμενες φωτογραφίες (Εικ. 11,12),


βλέπουμε το γνωστό μας πλέον σημείο της πλατείας και το ξενοδοχείο Αβέρωφ χωρίς το ρολόι. Κι εδώ οι σκιές, αλλά και τα δέντρα και οι καρέκλες στον δρόμο, παραπέμπουν σε καλοκαιρινό μεσημέρι.


Στην Εικόνα 13, από ταχυδρομικό δελτάριο γύρω στο 1960, βλέπουμε το ρολόι στη θέση, την οποία πήρε από το 1925. Το κτίριο του ξενοδοχείου Αβέρωφ δεν έχει αλλάξει, αλλά τα κτίρια επί της οδού Αβέρωφ δεξιά έχουν όλα αντικατασταθεί από πολυκατοικίες. Αν η ώρα που αναγράφεται στο ρολόι είναι η σωστή, τότε από τις σκιές συμπεραίνουμε πως η φωτογραφία τραβήχτηκε μήνα Ιούνιο ή Ιούλιο.

Ας δούμε, τέλος, την ίδια γωνία της πλατείας στις μέρες μας (Εικ. 14). Το ρολόι παραμένει στην ίδια θέση από το 1925, αλλά το κτίριο του ξενοδοχείο «Αβέρωφ» έχει πλέον



κατεδαφιστεί. Αν υποθέσουμε ότι η ώρα που αναγράφεται στο ρολόι είναι η σωστή (5:ο5 μ.μ.) τοτε με βαση το λογο 1:1 της σκιάς με το ύψος των πασσάλων στον δρόμο, καταλήγουμε σε ημερομηνία στο δεύτερο μισό του Ιουλίου...


Με βάση τα στοιχεία που προσκομίσαμε με τη μελέτη του νότιου μέρους της πλατείας ως τώρα, και με την παρατήρηση των σκιών, μπορούμε τώρα γρήγορα να χρονολογήσουμε μερικές ακόμη ιστορικές φωτογραφίες.


Στην Εικόνα 15, βλέπουμε μια σκηνή από κάποια οθωμανική τελετή. Ορισμένες πηγές στο διαδίκτυο τη σχετίζουν με το κίνημα των Νεότουρκων το 1908. Ωστόσο, είμαστε ήδη σε θέση, με όσα είδαμε, να αποκλείσουμε αυτή τη χρονολογία. Το γνώριμο μας κτίριο πίσω από το ρολόι είναι το μονώροφο που προηγήθηκε του ξενοδοχείου Αβέρωφ. Επίσης, ανάμεσα στις κολώνες του πύργου του ρολογιού διακρίνεται το γνωστό μας δεντράκι, μεγαλύτερο από το 1901, αλλά μικρότερο από το 1908. Και επίσης μικρότερο από το 1906, όπως θα δούμε στην επόμενη φωτογραφία. Ο καιρός ήταν συννεφιασμένος, οπότε δεν υπάρχουν σκιές για να μας βοηθήσουν να προσδιορίσουμε τον μήνα.


Στις Εικόνες 16 και 17, βλέπουμε πως τα δέντρα είναι λίγο μεγαλύτερα από την προηγούμενη εικόνα. Στην εικόνα αριστερά οι ακτίνες του ήλιου βρίσκονται σε γωνία 22 μοιρών από τον ορίζοντα (κρίνοντας από τις σκιές στο πλευρό της βάσης του ρολογιού), φωτίζουν και τις δύο ορατές σε εμάς πλευρές, και το ρολόι δείχνει την ώρα 12:19. Δε διακρίνεται καθαρά ο λόγος του μήκους μιας σκιάς με το αντικείμενό της (οι σκιές πάντως είναι μεγαλύτερες από το αντικείμενο τους), αλλά τα στοιχεία που ήδη έχουμε επαρκούν.

Ο ήλιος είναι στις 22 μοίρες και φωτίζει τις δύο πλευρές που βλέπουμε περίπου στις 8:45 το πρωί γύρω στην Πρωτομαγιά και στις 11 Αυγούστου [13]. Με δεδομένη επίσης την ημερομηνία που αναγράφεται στο χειρόγραφο πάνω στο δελτάριο, καταλήγουμε σε δύο πιθανές ημερομηνίες: Γύρω στην 1η Μαΐου ή την 11η Αυγούστου του 1906. Η φωτογραφία δεξιά τραβήχτηκε μάλλον ένα χρόνο αργότερα, το 1907 στις 8:20 Αλατούρκα, δηλαδή απόγευμα, τρεις ώρες και 40 λεπτά περίπου πριν τη δύση του ήλιου. Το καλοκαίρι, η ώρα αυτή αντιστοιχεί περίπου με τις 5-6 το απόγευμα, ενώ τον χειμώνα με τις 2-3 μ.μ.


Η Εικόνα 18 είναι τραβηγμένη στα χρόνια 1907-1908, σε μήνα καλοκαιρινό, αν κρίνουμε
από το μέγεθος των δέντρων στο βάθος σε σχέση με τις άλλες φωτογραφίες. Παρατηρούμε επίσης πως οι ταμπέλες με την ένδειξη ΠΛΑΤΕΙΑ ΟΜΟΝΟΙΑΣ (οι οποίες εμφανίζονται στο ρολόι μετά την επανάσταση των Νεότουρκων και πριν την απελευθέρωση της πόλης από τον ελληνικό στρατό το 1913) δεν έχουν ακόμη προστεθεί. Μοιάζει δε, από τα καλώδια στην πρόσοψη, πως η πλατεία είχε ήδη ηλεκτροδοτηθεί. Αν η ώρα Αλατούρκα (11:10) είναι σωστή, τότε ή τραβήχτηκε 50 λεπτά πριν τη δύση του ήλιου, ή δώδεκα ώρες πριν, δηλαδή γύρω στις 8-9 το πρωί. Θα μπορούσε η εικόνα αυτή να σχετίζεται με το κίνημα των Νεότουρκων το καλοκαίρι του 1908.


Μπορεί μεν στην Εικόνα 19 να μη διακρίνονται το κτίριο και τα δέντρα, τα οποία μας βοήθησαν πριν στη χρονολόγηση των εικόνων, όμως πάλι, άλλα φυτά αυτή τη φορά μας δίνουν μια καλή ένδειξη. Αναφέρομαι στα φυτά που διακρίνονται πάνω αριστερά, πίσω από τη μάντρα και τη θολωτή πόρτα. Βλέπουμε τα ίδια φυτά, σε αντίστοιχο μέγεθος στην προηγούμενη φωτογραφία (Εικ. 18), που χρονολογήσαμε στο 1907-1908. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι οι δύο φωτογραφίες προέρχονται από την ίδια χρονική περίοδο. Εδώ όμως οι σκιές μας βοηθούν να προσδιορίσουμε και τον μήνα. Πρόκειται για μέρα πολύ κοντά στο χειμερινό ηλιοστάσιο της 21ης Δεκεμβρίου, και μάλιστα γύρω στη 1 μ.μ. Μόνο τότε παρατηρεί κανείς τον λόγο 2 προς 1 μεταξύ του μήκους των σκιών και του ύψους των αντικειμένων σε αυτή την κατεύθυνση, σχεδόν απόν το νότο προς τον βορρά.[15]

Τελειώνοντας αυτή τη σειρά των φωτογραφιών του ρολογιού στην αρχική του τοποθεσία, το βλέπουμε στην Εικόνα 20 σε καλοκαιρινό πρωινό τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης. Το γεγονός ότι η φωτογραφία είναι μετά την απελευθέρωση μαρτυρεί το όνομα του ξενοδοχείου Αβέρωφ, το οποίο διακρίνεται στην πρόσοψη του. Πριν την απελευθέρωση, μετά την περάτωση του (γύρω στο 1910 υπολογίζω), ονομαζόταν Ιχ-σανιέ. Όπως και στη μεταγενέστερη Εικόνα 12, την οποία είδαμε νωρίτερα, ο μιναρές του τζαμιού Ναμάζ Γκιάχ, που φαίνεται στο βάθος, έχει καταστραφεί. Οι σκιές είναι δύσκολο να μετρηθούν με ακρίβεια, πάντως το μέγεθος τους παραπέμπει σε μέρα κοντά στο θερινό ηλιοστάσιο της 21ης Ιουνίου. Το ρολόι μοιάζει να δείχνει τη σωστή ωρα εδώ.

Η κατασκευή του ρολογιού


Κλείνω με μια σπάνια φωτογραφία από την κατασκευή του ρολογιού (Εικ. 21). Η σκηνή είναι πρωινή και μάλλον καλοκαιρινή. Από τη μέτρηση του λόγου της σκιάς του φανού στη δεξιά άκρη της πλατείας με το ύψος του και με βάση το γεγονός ότι οι ακτίνες του ήλιου δε χτυπούν ακόμη το νότιο μέρος του πύργου, καταλήγουμε σε μια ημερομηνία γύρω στις 14 Απριλίου ή 28 Αυγούστου. Αν υποθέσουμε ότι η κατασκευή άρχισε τον Απρίλιο του 1900, όπως αναφέρει κατά πληροφορίες η οθωμανική επιγραφή πάνω στον πύργο, τότε συμπεραίνουμε πως η ημερομηνία του Αυγού-στου (δεκαπενταύγουστο με το τότε ημερολόγιο) είναι η πιο πιθανή, ταιριάζει άλλωστε και με τη σχετική ξηρασία που βλέπουμε.

Στο βάθος διακρίνεται το οθωμανικό διοικητήριο, το οποίο καταστράφηκε από εμπρησμό τον Δεκέμβριο του 1927 και κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Αλλά για τις ιστορικές εικόνες του κτιρίου αυτού και των στρατώνων στα Λιθαρίτσια, θα αναφερθούμε σε άλλο άρθρο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: Βλέπουμε στο σχετικό σχηματόγραμμα (Εικ. Σ1) μερικά ακόμη παραδείγματα για την πλατεία των Ιωαννίνων. Για κάθε αντικείμενο στην πλατεία, αν μπορούμε να μετρήσουμε τον λόγο του ύψους του με τη σκιά του, και την κατεύθυνση της σκιάς, μπορούμε επίσης να καθορίσουμε, με ακρίβεια 1-2 ημερών, τις δύο ημέρες του χρόνου που συμπίπτουν με αυτό το φαινόμενο. Όσο μεγαλύτερη είναι η σκιά, τόσο πιο ακριβής γίνεται και η προσέγγιση.


ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2: Χάρτης της πλατείας με τα κτίρια της εποχής 1900-1927, που αναφέρονται στο κείμενο (Εικ. Σ2).


ΣΗΜΕΙΩΣΗ 3: Μια οθόνη της εφαρμογής Sun Surveyor (Εικ. Σ3).


ΣΗΜΕΙΩΣΗ 4: Το ωράριο Αλα-τούρκα (Εικ. Σ4)

Στη διάρκεια αυτής της μελέτης συνειδητοποίησα πως οι ώρες τις οποίες έδειχνε το ρολόι, έβγαιναν κατά κανόνα «λάθος» όποτε χρησιμοποιούσα τη μέθοδο με τις σκιές του ήλιου για να καθορίσω την ημερομηνία και ώρα κατά την οποία τραβήχτηκε κάποια φωτογραφία από την οθωμανική περίοδο. Αντίστοιχα, η ώρα έβγαινε κατά κανόνα σωστή μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Υπέθεσα αρχικά ότι ίσως η συντήρηση του ρολογιού υστερούσε επί οθωμανικής κυριαρχίας.

Ο καθηγητής κ. Γρηγόρης Μανόπουλος με βοήθησε να λύσω το μυστήριο. Με πληροφόρησε πως στα τέλη της οθωμανικής κυριαρχίας οι ώρες καθορίζονταν με τη μέθοδο Αλατούρκα. Θα περιγράψω σύντομα εδώ το σύστημα αυτό.
Επισημαίνω πρώτα ότι η μέρα στο οθωμανικό και το μουσουλμανικό ωράριο (όπως και στο εβραϊκό) αρχίζει με τη δύση του ηλίου. Παραδοσιακά η λειτουργία της κοινωνίας καθοριζόταν από τις πέντε προσευχές της ημέρας. Η ώρα μιας συνάντησης ή μιας δραστηριότητας καθοριζόταν σε σχέση με τις προσευχές. Μπορούσε κάποιος π.χ. να δώσει ραντεβού αμέσως μετά την απογευματινή προσευχή.

Όταν καθιερώθηκε η έννοια της «ώρας», αυτή ορίστηκε αρχικά σαν το ένα δωδέκατο της ημέρας και αντίστοιχα το ένα δωδέκατο της νύχτας. Πράγμα που σήμαινε βέβαια ότι, με εξαίρεση την ισημερία, η διάρκεια της ώρας ήταν διαφορετική τη μέρα σε σχέση με τη νύχτα και άλλαζε κάθε μέρα! Το χρονικό διάστημα μιας καλοκαιρινής ώρας ήταν μεγαλύτερο από τη χειμερινή ώρα.

Η εισαγωγή μηχανικών ρολογιών στην Οθωμανική αυτοκρατορία έφερε τη δυτική πρακτική της ίσης ώρας σε ολόκληρο τον χρόνο και της μεταβλητής μουσουλμανικής ώρας σε αντιπαράθεση. Σαν συμβιβασμός ανάμεσα στις δύο μεθόδους δημιουργήθηκε η λεγόμενη ώρα «Αλατούρκα».

Η μέθοδος Αλατούρκα αντικατέστησε τη μεταβλητή διάρκεια της ώρας σε σταθερή κατά τη διάρκεια ολόκληρου του εικοσιτετράωρου και ολόκληρου του έτους, όπως στη δύση. Όμως, σε αντιστοιχία με το μουσουλμανική θρησκευτική παράδοση, το κάθε εικοσιτετράωρο άρχιζε με τη δύση του ηλίου.

Πράγμα που σημαίνει ότι κάθε μέρα, με τη δύση του ηλίου, κάποιος έπρεπε να διορθώσει το μηχανικό ρολόι, έτσι ώστε να δείξει την ώρα 12. Επειδή οι μηχανισμοί που εισήχθησαν στη χώρα από τη δύση δεν είχαν σχεδιαστεί με το σκεπτικό της καθημερινής παρέμβασης και «διόρθωσης» της ώρας, πολλά οθωμανικά ρολόγια φθάρθηκαν πρόσκαιρα. Επίσης, αφού ο ήλιος δε δύει την ίδια στιγμή σε διαφορετικά μέρη, η κάθε πόλη συνέχισε να έχει τη δική της ώρα.
Αντίστοιχα, με δεδομένη την ώρα 12 στο ηλιοβασίλεμα, μια σημερινή αναφορά σε ιστορικά κείμενα και σε φωτογραφίες της εποχής εκείνης παρουσιάζει δραστηριότητες σε ώρες περίεργες, όπως π.χ. πρόσκληση σε δείπνο στη 1 το βράδυ (δηλαδή μια ώρα μετά το ηλιοβασίλεμα).

Όπως και στη δύση, με την εφεύρεση του τηλέγραφου και των σιδηροδρόμων, κάποια στιγμή χρειάστηκε όχι μόνο η κάθε πόλη να χρησιμοποιήσει σταθερές ώρες, αλλά και να συγχρονίσει τα ρολόγια. Αυτό όμως έγινε αργότερα στην Τουρκία και μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων.

Στον σχετικό πίνακα παραθέτω την αντιστοιχία μεταξύ του ωραρίου «Αλατούρκα» και του σημερινού για τα Γιάννενα (Εικ. Σ4).

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ:

[1] Ή μόνο μια μέρα και ώρα, σε σπάνιες περιπτώσεις όπως τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια.

[2] Με την προϋπόθεση φυσικά ότι δέντρα, κτίρια, ή... σύννεφα δεν παρεμποδίζουν την ηλιοφάνεια στο ρολόι. Οι υπολογισμοί εδώ βασίζονται στην πληροφορία από το διαδίκτυο ότι το ύψος του πύργου είναι 11 μέτρα και από μέτρηση, μέσω της εφαρμογής Google Earth, της απόστασης από τη βάση του ρολογιού ως το απέναντι πεζοδρόμιο, που είναι γύρω στα 37 μέτρα (άρα ο λόγος της σκιάς προς το αντικείμενο τότε είναι 3.3). Σίγουρα οι ακριβείς αριθμοί θα είναι κάπως διαφορετικοί, αλλά οι ντόπιοι θα μπορέσουν εύκολα να επαληθεύσουν πως η ακριβής ημερομηνία δε διαφέρει πολύ από τον εδώ υπολογισμό.

[3] Στις σημειώσεις στο τέλος του άρθρου, θα βρείτε ένα σχηματόγραμμα με περισσότερα παραδείγματα.

[4] Για το άρθρο αυτό χρησιμοποίησα την εφαρμογή Sun Surveyor για το iPhone.

[5] Σε σημείωση στο τέλος αυτού του άρθρου θα βρείτε περισσότερες πληροφορίες για το ωράριο Αλατούρκα.

[6] Σημειώνω εδώ ότι όλες οι ημερομηνίες που χρησιμοποιώ εδώ είναι με βάση το σημερινό μας Γρηγοριανό ημερολόγιο και όχι με το Ιουλιανό που χρησιμοποιούσαν τότε στα Γιάννενα (τα δύο διαφέρουν κατά 13 μέρες, δηλαδή η μέρα που αναφέρω σαν 18 Μαρτίου ήταν τότε η 5η του ίδιου μήνα). Αγνοώ επίσης τη σημερινή μας θερινή αλλαγή ώρας. Προσθέτω επίσης πως, επειδή η ακριβής κατεύθυνση των σκιών στον δρόμο δεν είναι ξεκάθαρη στην φωτογραφία, χωρίς τη χρήση της ώρας στο ρολόι, θα καταλήγαμε σε λιγότερο ακριβή ημερομηνία, και συγκεκριμένα σε κάποια μέρα μέσα στον Μάρτιο ή τον Σεπτέμβριο. Αν υποθέσουμε πως η ώρα Αλατούρκα, που αναγράφεται στο ρολόι, είναι σωστή, τότε μπορούμε να προσδιορίσουμε την ημερομηνία με ακρίβεια 2-3 ημερών.

[7] Πηγή μου για την επιγραφή στο ρολόι και τις οθωμανικές ημερομηνίες αποτελεί σχόλιο του καθηγητή κ. Γρηγόρη Μανόπουλου σε δημόσιο διάλογό μας σε γιαννιώτικη ιστοσελίδα στο Facebook.

[8] Να προσθέσω εδώ ότι οι συχνές αναφορές σε ημερομηνία ανέγερσης το 1905 είναι σαφώς εσφαλμένες, όπως θα δείξουμε και με άλλα στοιχεία παρακάτω.

[9] Όπως θα δούμε παρακάτω, όταν μπήκε ο ελληνικός στρατός το Φεβρουάριο του 1913, το κτίριο αυτό είχε αντικατασταθεί από το ξενοδοχείο «Αβέρωφ» (που ονομαζόταν «Ιχσανιέ» πριν την απελευθέρωση).

[10] Ο ήλιος δύει στις 9:07 μ. μ. στις μέρες μας την 21η Ιουνίου, 8:07 μ. μ. δηλαδή, αν αφαιρέσουμε τη θερινή αλλαγή της ώρας. Πράγμα που σημαίνει ότι ακριβώς το μεσημέρι, το ρολόι θα έδειχνε 3:53 ώρα Αλατούρκα.

[11] Ο ήλιος στα Γιάννενα δύει στις 18:34 στις 6 Μαρτίου (22 Φεβρουαρίου με το Ιουλιανό ημερολόγιο) και κατά συνέπεια η 1 μμ αντιστοιχεί στις 6:26 ώρα Αλατούρκα (βλ. σημείωση στο τέλος του άρθρου για λεπτομερή επεξήγηση.

[12]  Με το σημερινό Γρηγοριανό ημερολόγιο, δηλαδή 18 Απριλίου ή 29 Ιουλίου τότε.

[13] Ή, πιο σωστά, φώτιζε τότε, όταν το ρολόι στεκόταν με δυο πλευρές παράλληλες της οδού Αβέρωφ -έκτοτε η γωνία του έχει αλλάξει.

[14] 21 Δεκεμβρίου στο σημερινό ημερολόγιο, δηλαδή 8 Δεκεμβρίου τότε.

[15] Το γεγονός αυτό φαίνεται και στο σχηματόγραμμα στην Εικόνα Σ1 στις σημειώσεις στο τέλος του άρθρου.

[16] Ίσως η φωτογραφία να είναι και από το 1918. Η πληροφορίες μου για την ακριβή ημερομηνία στην οποία χτυπήθηκε από όχημα με πυροβόλο, είναι ατελείς. Βρήκα στο διαδίκτυο αρκετές αναφορές ότι η ζημιά έγινε σε καλοκαιρινή παρέλαση το 1918 για τον εορτασμό της επετείου του τέλους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όμως ο πόλεμος αυτός τερματίστηκε στις 11 π.μ. της 11 ης Νοεμβρίου του 1918.

[17] Η Ελλάδα μεταφέρθηκε από το Ιουλιανό στο Γρηγοριανό ημερολόγιο την 1η Μαρτίου του 1923. Στις εφημερίδες τις εποχής βρίσκουμε το φύλλο της Τετάρτης 15 Φεβρουαρίου να ακολουθεί αυτό της Πέμπτης 1 Μαρτίου.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΗ:



ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Χ. Κ.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.