Aδελφότητα Βησσανιωτών ''Η ΑΡΕΤΗ'': O Αη Νικόλας μας...

Τρίτη 6 Δεκεμβρίου 2016

O Αη Νικόλας μας...

Αγιος Νικόλαος: Ή κεντρική εκκλησία της Βήσσανης

Η κεντρική εκκκλησία τής Βήσσανης πού σήμερα τιμαται έπ’ όνόματι τουΑγίου Νικολάου, μέχρι τής εποχής του 'Αγίου Κοσμά έτιμάτο ως Κοίμησις τής Θεοτόκου. Γι’ αυτόν το λόγο εξακολουθεί νά πανηγυρίζει μέχρι σήμερα τήν 15ην Αύγουστου εορτήν τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, ενώ προστάτης του χωριού είναι ό ’Αγ. Νικόλαος. 'Ο Κοσμάς συνέστησε τό χτίσιμο μεγαλυτέρας έκκλησίας, πού τότε ήταν μικρή, πρός τιμήν του 'Αγ. Νικολάου, πού είναι προστάτης των ξενητεμένων, γιά νά σάς «φυλάει τούς ξενητεμένους» όπως είπε στους Βησσανιώτες. Έτσι κατεδαφίσθη ή παληά μικρή καί γίνηκε ή σημερινή μεγάλη, κατά τή θεμελίωσί της δέ σφάχτηκαν δυο μοσχάρια. Δέν σώζεται όμως τίποτε από τήν παληά μικρή πρός τιμήν τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου. Γι’ αύτό καί οί επιγραφές καί Ενθυμίσεις πού ακολουθούν άναφέρονται στή μετέπειτα ,δηλ. τή σημερινή Εκκλησία.

’Άποψις τής κεντρικής έκκλησίας "Αγιος Νικόλαος Βησσάνης. Έμπροσθεν είναι τό «χαγιάτι» μέ τούς δώδεκα θόλους (καμάρες) πού συμβολίζουν τους 12 Αποστόλους. Εις τό άκρο άριστερό όπου τελειώνει τό χαγιάτι υπήρχε μικρό διαμέρισμα πού χρησίμευε ώς άσυλο των διερχομένων χριστιανών αστέγων. Παραπλεύρως, το κωδωνοστάσι.

Συνεπώς δεν ξέρομε ακριβώς πότε πρωτοχτίστηκε έκκλησία στή Βήσσανη. Στο υπέρθυρο της κυρίας εισόδου της όμως υπάρχει σέ πλάκα εντοιχισμένη ή έξης επιγραφή άνοικοδομήσεως μέ κεφαλαία βυζαντινά γράμματα:

«1791. Ούτος ό θείος Ναός του έν άγίοις Πατρός ήμών Νικολάου αρχιεπισκόπου Μύρων τής Λυκίας του θαυματουργοί άνωκοδομήθη άρχιερατεύοντος του Θεοφιλεστάτου Επισκόπου Βελλάς κυρ Θεοδοσίου».

Ό Λαμπρίδης όμως ανάγει το χτίσιμό της στα 1771, άναφέροντας συγκεκριμένος ότι «πρός ίδρυσιν τής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου συνετέλεσε λόγω καί έργω ό τότε προεστώς Πωγωνιανής Κων. II. Μπασιάς».[1]

Το γεγονός της έλλείψεως περισσοτέρων στοιχείων για τήν παληότερη εκκλησία, ίσως νά σχετίζεται μέ τά τρομερά συμβάντα που προυκάλεσε ή ΙΙελοποννησιακή έπανάστασις. Ή φοβερά εκείνη αναταραχή πιθανόν νά είχε ώς αποτέλεσμα τήν καταστροφή της εκκλησίας ολική ή μερική, νά έπισκευάσθη έκ του προχείρου καί νά τήν βρήκε ό Άγ. Κοσμάς σέ τέτοια κατάστασι που νά έπεβάλλετο ή άνέγερσις καινούργιας, παράλληλα μέ τήν πρόθεσί του νά τονώσει το θρησκευτικό φρόνημα τών κατοίκων.

Ή εκκλησία είναι ρυθμού βασιλικής, χωρίς τρούλο καί τά σχήματα του βυζαντινού ή γοτθικού ρυθμού, μέ ξυλόγλυπτο τέμπλο εξαιρετικής τέχνης, αρχιερατικό θρόνο καί αγία τράπεζα έπίσης ξυλόγλυπτα επίχρυσα, έργα του 17ου αίώνος, πλακοστρωμένη δέ το 1901. Στον καθρέπτη του τέμπλου κάτω από τήν εικόνα τής Θεοτόκου αναγιγνώσκεται έπιγραφή μέ κεφαλαία βυζαντινά :

«Θεοδ(=Θεοδόσιος) Έπί(σκοπος) Βελά 1816. Σπουδή τε καί έπιμελεία Κωνσταντίνου ΙΙαπαρουσοπούλου, [2] έπιτροπεύοντος ΙΙαπα- χριστοδούλου Καραπάνου».

Στή δεξιά πλευρά τοΰ αρχιερατικού θρόνου καί πάνω απ’ αυτόν μέ κεφαλαία επίσης βυζαντινά:

«Κόνστας Νικ. Τζάκογλου. Έγινεν ό παρόν θρόνος διά χιρος Βασιλείου Παναγιότου κέ Δημ. Άποστόλογλου Βορπιανίτου έτος 1840 μ]ήν] Ιανουριος ό Χριστόφορος Κον[ν]στα[ν]τίνου[Η]γουμενος του Μοναστηριού Βίσσανης μέ άρκετήν βοϊθίαν τών σκαλισάντων του θρόνου κτίτορας Βισάνης Ιερεύς ΙΙαπαχριστοδούλου ό έτιος Γ[ι]ότης. Διμίτρι Παπαβαγγέλι...».

Στήν αριστερή πλευρά δέ :

«... εκ Βίσανης Κο... δημογέροντας Δ...[Κ]οστακυ Π... Κόστας Χατζίς έπιμελητού. Χρίστος Παπαβασίλις, χρίστος Άθαν. Μέντζου. Διμίτρις Ιοάνου Μάνου (;) έπι- τροπεύον ό κυρ Ζότο ΙΙροτόπαπας... εγινεν ό παρόν θρόνος 1840».

Επίσης σέ πλάκα έντειχισμένη στή νότια πλευρά τού κωδωνοστασίου, πάνω από τό ψηφιδωτό γεφύρωμα, μέ κεφαλ. βυζαντινά.:

«ΑΩΙΖΊ6 (;) Μαρτίου (1817). Ό Άρθης τοΰ παρόντος θείου και 'Ιερού Ναού μετά του Καμπεναρίου άνηγέρθη εκ βάθρου το ίερόν (;) Άρχιερατεύοντος του θεοφιλεστάτου επισκόπου Βελάς κυρ Θεοδοσίου. Σπουδή τε καί έπιμελεία Κων. Παπαρουσοπούλου καί προεστού της αυτής χώρας Βίσανης. Έπιτροπεύοντος Παπαχριστοδούλου. Διά βοήθειας τών ενθάδε χριστιανών 1817».

Στο γυναικωνίτη υπάρχει μια άπο τις παληότερες εικόνες της εκκλησίας. Σέ μια μεγάλη εικόνα του Αγίου Νικολάου είναι γραμμένο :

«ΑΧΞΘ» στή δεξιά πλευρά, καί στην άλλη: «1669».

Σ’ άλλη δέ εικόνα της Θεοτόκου, αχρονολόγητη άλλά σύγχρονη της προηγουμένης κατά τον ιερέα Γ. Παΐσιο [3]

«Δοΰλος Θ[εο]ύ Ρούση».

Σ’ ένα γύψινο ύελοστάτη άριστερού παραθύρου στο 'Ιερό Βήμα αναγιγνώσκεται:

«έτος 1784 γεοργίου άναστασίου ηοάνου γεοργίου αδαμο».

Σέ μιά μεγάλη φορητή εικόνα τής 'Αγ. Παρασκευής, επιγραφή μέ κεφ. βυζαν. :

«Διά δαπάνης τοΰ Πανοσιοτάτου Γρηγορίου Ηγουμένου τής 'Αγ. Παρασκευής. Άνω Σουδενά 1825 Δεκ[ε]μβρίου α'». [ 4]

Ή εκκλησία κατά τον τελευταίο πόλεμο υπέστη μερικές καταστροφές στην αγία τράπεζα καί στήν κορυφή του τέμπλου.

Ό σημερινός της περίβολος μέχρι του 1913 έχρησίμευε ώς νεκροταφείο που τότε μετεφέρθη στή σημερινή στον Άϊ Γιώργη θέσι, σέ χωράφι τής οίκογενείας Παπαγιώργη προς τήν οποία δόθηκε σ’ αντάλλαγμα άλλο κοντά στο μοναστήρι. Η δαπάνη για τή μεταφορά καί διαρρύθμησι του χώρου έκ 1779 δραχ. κατεβλήθη άπό το κληροδότημα Λουκά Κόντη που προέβλεπε ενα τέτοιο πράγμα.

ΙΙίσω άπο το Ιερό της εκκλησίας προς το ’Αρρεναγωγείο, υπήρχε μικρός περιφραγμένος χώρος πού χρησίμευε για τήν ταφή των παπάδων. Σέ μια πλάκα δέ τού ιδιαίτερου αύτού νεκροταφείου πού βρίσκεται έντειχισμένη αριστερά τής λίθινης κλίμακος του σχολείου, υπάρχει ή έξης επιγραφή μέ κεφ. βυζαν. :

«Έπι(σκο)πή Βελά—Πρόσδεξαι άγιε ιεράρχα του χριστού Νικόλαε τάς δεήσεις τών κεκοπιακότων γενέσθε δαπάνη τε καί σπουδή τον οίκον σου τούτον ΙΙάνου 'Ιερέως επιτρόπου Βελά (;) του έκ Κακσιάς καί πάντων τών κατοικούντων έν τή χώρα ταύτη χριστιανών. Άρχιερατεύοντος του Θεοφιλέστατου Επισκόπου Βελάς κύρ Λεοντίου καί πρωτοστατούντος κυρ Άναστασίου Τόλη. Διά χειρός Κωνσταντίνου Παπαρούσου 1822 Ιανουάριου 8». Επίσης σ’ ένα επιτύμβιο σταυρό: «Ενθάδε κεΐται Οικονόμος Παπαϊωάννης ό έκ Βησσάνης άπεβίωσε τή 21 Αύγούστου 1884». [5]

Ή έκκλησία άλλοτε είχε μεγάλη κτηματική περιουσία κ. ά. άπο κληροδοτήματα πάντοτε καί δωρεές. Αναγκάστηκε όμως κατά καιρούς νά έκποιήσει σημαντικό μέρος τών άκινήτων της γιά νά αποπληρώσει διάφορα χρέη τού έπέβαλλαν οι κρατούντες όπως προκύπτει καί άπο το έξης πρακτικό:

«Μέ κοινήν μας σύμπνοιαν έσυμφωνήσαμεν οτι, άπο όσα χωράφια τής έκκλησίας μας Άγ. Νικολάου είναι άπώλητα τά όποια είναι εις το βουλωιιένον κατάστιχον, νά έξετασθώσιν αν δεν έμφανίσουν τάς πολιτικάς των ομολογίας, έκτός άπο έκείνα οπου είναι ίδικά των, νά έβγένουν εις δημοπρασίαν, διότι ή έκκλησία μας ύπέπεσεν εις βαρύτατον χρέος καί διά τούτο έστέρξαμεν όλοι εις αύτό καί ύπο- φαινόμεθα. Τή 26 Ιουλίου 1849. (ύπογραφ.) Ν. Οικονόμος, Γ. Τζάκος, X. Παπακώστας, Γ. Στούπης, [6 ]Ν. Γκοντές, Γ. Πάντος, Δ. Πέτρου, Γ. Ζήσης, X. Ζαβαρίδης, Δ. Βλάχος, Δ. Γιόσης, X. Μπάζμπας, Χατζή Χρηστός, Γ. Κόστας».

Γιά νά έκτιμηθεί δε καλλίτερα ή οικονομική κατάστασις τής εκκλησίας, σημειώνομε — ελλείψει περισσοτέρων στοιχείων—τούς εξής αριθμούς γιά τά έτη 1893—1894, δηλ. πολλά χρόνια μετά τήν ανωτέρω πραξι, όπως προκύπτει άπό περισωθέντα φύλλα του ταμείου τής εκκλησίας: έτος 1893 έσοδα=18071. Έξοδα=14726 γρόσια.—Έτος 1894—έσοδα: 15592.—Έξοδα: 15522, γρόσια. Φαίνεται δέ πώς είχε τήν ευχέρεια και νά δανείζει τούς κατοίκους και πιθανόν μέρος τής κτηματικής της περιουσίας νά προέρχεται απο δανειστικές πράξεις. [7]

Το 1958 ή εν λόγω εκκλησία κατόπιν προτάσεως του Αρχαιολογικού Συμβουλίου του Υπουργείου Παιδείας καί Θρησκευμάτων έκηρύχθη «ώς ίστορικόν διατηρητέον μνημείον».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[ 1] I. Λαμπρίδη. "Περί τών έν Ήπείρω Άγαθοεργημάτων, 1878".

[2] Οικογένεια Παπαρουσοπούλου έγκριτος κείνα τά χρόνια έκλείψασα από καιρού ώς Βησανιώτικη. Ό Κωνστ. Παπαρούσης υπήρξε από τούς πιό ευπαίδευτους βησανιώτες. Στά χέρια του ό Λαμπρίδης άνέγνωσε παληό χειρόγραφο πού άναφέρεται στήν άνέγερσι τών I. Μονών Κάτω Επισκοπής, Ζερβάτων καί Κοστίνης Πρεμετής υπό του αύτοκράτορος Ιουστινιανού του Μεγάλου, καθώς καί τού περιωνύμου Ναού της Παναγίας στό Κάτω Λάμποβο, άπό τό όποιο ερχόντανε κατά τήν τουρκοκρατία ό περίφημος σταυρός τού Λαμπόβου σέ περίπτωσι επιδημιών, ανομβρίας, έμφανίσεως άκρίδων κ. ά. Ό Σταυρός αύτός περιείχε 60 δράμια τίμιο ξύλο δωρεά του ίδίου αύτοκράτορος καί θεωρείται θαυματουργός.

[3] Για όλες τις επιγραφές καί ενθυμίσεις τών εκκλησιών Βησσάνης υπάρχει αξιόλογη εργασία του αϊδεσιμωτάτου ίερέως κ. Γεωργίου Παϊσίου στό περιοδικό «Ήπειρωτ. 'Εστία» τείχος 39)1955.

[4] Σέ διάφορα ιερά σκεύη καί εκκλησιαστικά βιβλία παλαιών εκδόσεων Μόσχας καί Βενετίας πού μερικά προέρχοντο από δωρεές τών Ζωσιμαδών, βρέθηκαν καί άντεγράφησαν οί έξης επιγραφές καί ενθυμίσεις :

- Σ’ έναν ευμεγέθη άργυρό σταυρό μέ κεφ. βυζαν. : «Τό θειον και πάνσεπτον ξύλον τού τιμίου καί ζωοποιού Σταυρού τού Κυρίου ήμών Ιησού Χριστού καθιέρωται έκ τής περίφημου Οΰγγροβλαχίας εις τόν Ναόν του έν άγίοις ΙΙατρός ήμών Νικολάου αρχιεπισκόπου Μύρων τής Λυκίας του Θαυματουργού τού κατά κώμην Βησσάνης παρά του εύγενεστάτου άρχοντος ΙΙοστελνίκου κύρ Νικολάου Σταύρου έκ τής δε κώμης κατά τό 1803 Ιουνίου 20».

Καί κάτω άπό τή Σταύρωσι νεωτέρων χρόνων γραφή : «Ό τίμιος καί ζωοποιός Σταβρός έν ετι 1842».

—Στό τέλος χειρογράφου ακολουθίας τού Αγίου Γεωργίου του έξ Ίωαννίνων πού βρίσκεται στό Μηνιαίο του έτους 1777 μετά τήν 80ήν σελ. : «έτος 1806 μαϊου 10 άντεγράφη παρά Ιωάννου άναστασίου κατζίκι εις μνήμην αυτού καί τών γονέων».

—Σ’ άλλο παληό Μηνιαίο : «1814 Ιαουνουαρίου 15. Τό παρόν μηνέον ύπάρχη έκ τής χώρας Βήσανης έδόθη παρ’ έμου έλαχίστου Βησσαρι[ωνος]».

—Σέ παληό Ανθολόγιο: «Χρεί είδέναι δτι εις τά 1838 χίλια οκτακόσια τριάκοντα οκτώ αυγούστου πρώτη αρχησαν οί μαστόροι καί αληφαν τήν... τών γυναικών έκκλησίαν. "Ο γράψας Ίωαν. Βατιάς. Στό ίδιο βιβλίου : «Ιωσήφ Βελλάς, ό πρωτοσύγκελος Παρθένιος, Ιωάννης Χριστοδούλου Βατιάς. (Σ. Ό Ίωαν. Βατιάς, βησσανιώτης, ήταν δάσκαλος. Τό σπίτι του βρίσκονταν κοντά στήν οικία Μπάκου πού τόν κληρονόμησε).

—Σέ παληό Μηναίο : «υπάρχει εκκλησία ή οποία ονομάζεται άγιος καί θαυματουργός Νικόλαος καί όποιος τό συντυχαίνει νά έχη τήν αγίαν εύχήν. Διδάσκαλος Νικόλαος Γεωρ¬γίου έκ Βύσσανης (1)8 44 Αύγουστου 6». Σέ βιβλίου του 1867 : «... άγορασθέν παρά τού Χριστοδούλου Γουναρίδου του χιλιοστού όκτακοσιοστού εβδόμου έτους Μαρτίου δεκάτην πέμπτην 15. Αλεξάνδρεια ό γράψας Ματθ. Ν. Γουναρίδης.

[5] Άλλες επιγραφές καί ενθυμίσεις άπό διάφορα εκκλησιαστικά βιβλία άντεγράφησαν ώς έξης :

—Σέ μηναίο του 1820. «τό παρόν μηνέον τό άφιέρωσεν ό άναστάσιος δημητρίου άρμπυρος είς τήν εκκλησίαν του αγίου νικολάου. 1869 τή 17 Σ)βρίου βήσανη».

Ο Μπαμπανικόδημος

—Σέ Τριώδιο του 1870 : «Καί τότε σύν τοις άλλοις πέφυκε κτήμα τής έκκλησίας του Άγ. Νικολάου κωμοπόλεως Βησσάνης, τή 20 Ίανουαρίου 1870. Ό γράψας έστί ΙΙαπανικόλαος Οικονόμου Βησσάνης». Πρόκειται γιά τόν γνωστό στούς παλαιοτέρους αρχιμανδρίτη Παπανικόδημο, γυιό παπά επίσης πού 40 ολόκληρα χρόνια έφημέρευσε στό χωριό του. ΙΙέθανε δέ άπό συγκοπή τής καρδιάς, μέσα στήν έκκλησία. τήν ώρα πού λειτουργούσε...

—Σέ Λειτουργικό του 1881 : «Ή παρούσα φυλλάδα τής ίεράς λειτουργίας υπάρχει τού παπά Κωνσταντίνου έφημερέβον είς Βήσσανην φραστανίτης. Τή 16 Ιουνίου 1886 Βήσσανη».

—Στό υπέρθυρο, κάτω άπό τήν εικόνα του 'Αγ. Νικολάου μέσα στήν κόγχη : «“Εργον Χριστοδούλου Άναστασίου Ζωγράφου Χιοναδίτου 1886 Αύγούστου 4».

—Σ’ ένα Πεντηκοστάριο : «Ίωαννίνων Ιωακείμ, Βελάς Ιωσήφ, Δρυϊνουπόλεως—Δελβίνου, Νεόφυτος. Ό του άγ. Βελάς ναι ΙΙωγωνιανής ΙΙαρθένιος 1838 Ιουλίου 22 (;) βύσσανη».

[6] Πολλά άπό τά οικογενειακά αυτά ονόματα έχουν έκλείψει πρό πολλού ώς βησσανιώτικα. Ό Γ. Στούπης υπήρξε γιά πολλά χρόνια «μουχτάρης» άφήσας καλή άνάμνησι.

[7] Αποδεικτικό : «Διά τουπαρόντος φανερόνο έγό ό ήπογραμένος θανάση Μπότζης ότι μάς έκαμαν χρεία κέ έδανιστήκαμε μέ τόν ψηχωγηόν μου πάντον άπό τόν επίτροπον τής έκλησίας μας παπαπάνο παπαδιμητρίου έκλησιαστικά γρόσια 72 ευδομήντα διό κέ νά τρέχουν μέ τό διάφορό τους τά δέκα έντεκα κέ μισό τό καθέκαστον χρόνον ένόσον καιρόν σταθούν κέ είς καλήν του άναζήτησιν έχομεν νά του τά εύχαριστήσομεν χορίς λώγον κανένα κέ έστο εις ενδιξιν κέ άσφάλιαν. 1821.2.0κτόβρι. βήσανη (Υπογρ.) θανάσι μπότζης μέ τόν ψηχωγηόν μου μαζί βεβεόνομε τά ανοθεν. Κωνσταντίνος ίερεύς Χρήστου έκ στόματος τής γηνής του καί του παπαπάνου έγραψα καί μαρτυρό. Τζοβάρας του Κώστα Μπασιά μάρτυρας, νικόλα χρήστου μάρτυρας κ. ά.

Πηγή κειμένου : ΣΠΥΡΟΥ ΣΤΟΥΠΗ: "ΠΩΓΩΝΗΣΙΑΚΑ ΚΑΙ ΒΗΣΣΑΝΙΩΤΙΚΑ" τόμος Α